Dúirt Octavio Paz go raibh Moreno Villa "ina fhile, ina phéintéir, agus ina léirmheastóir ealaíne: trí sciathán agus cuma aonair ar éan glas."
Scríobh Alfonso Reyes cheana gur áitigh ár dtaistealaí “áit shuaithinseach ... in éineacht le daoine eile a bhuaigh saoránacht as a stuaim féin i stair mheabhrach Mheicsiceo ... Ní féidir a chuid leabhar a bhrabhsáil gan a bheith meallta chun buíochas a ghabháil leis láithreach”. Cuid den sruth imirceach Spáinneach sin a d’fhág an Francoism taobh thiar de agus a tháinig chun tearmainn i Meicsiceo, go háirithe ag saibhriú ár gcultúir náisiúnta, ba ea José Moreno Villa (1887-1955) as Malaga. Ó theaghlach a tháirgeann fíon, le staidéir mar innealtóir ceimiceach, d’fhág sé é sin go léir le haghaidh litreacha agus péintéireachta, cé go raibh na healaíona plaisteacha tánaisteach don litríocht. Poblachtach agus frith-fhaisisteach, tháinig sé go dtí ár dtír i 1937 agus bhí sé ina mhúinteoir ag El Colegio de México. Fíorpholagraf, rinne sé filíocht, drámaíocht, léirmheastóireacht agus stair na healaíne, iriseoireacht agus go háirithe aistí. Chuir siad béim ar a chuid líníochtaí agus lithographs agus rinne siad rangú ar na saothair ealaíne agus na seanleabhair a coinníodh faoi neamhord i siléir na hardeaglaise cathrach. Bailíonn a leabhar Cornucopia de México saothair éagsúla agus foilsíodh é i 1940.
Dúirt Octavio Paz go raibh Moreno Villa "ina fhile, ina phéintéir agus ina léirmheastóir ealaíne: trí sciathán agus cuma aonair ar éan glas." Scríobh Alfonso Reyes cheana gur áitigh ár lucht siúil "áit shármhaith ... in éineacht le daoine eile a bhuaigh saoránacht as a stuaim féin i stair mheabhrach Mheicsiceo ... Ní féidir a chuid leabhar a bhrabhsáil gan a bheith meallta chun buíochas a ghabháil leis láithreach."
I bpríomhchathair na tíre bhuail Moreno Villa le ceann de na nathanna is milis agus is deise de thraidisiúin choitianta; “Rith muid isteach ann. fear éan ádh. bhí grianghraf tuillte ag an gcliabhán triple, áit a raibh na trí éan oilte aige, toisc go raibh a chruth, a dhath agus a ornáidí de Mheicsiceo an-ghéar. Clúdaíodh an cage seo, péinteáilte líomóid buí, píosa troscáin beag rocócó, amharclann bheag le hailtireacht uatha, lena cheannbhrat beag veilbhit ... "
I margadh Sonora de La Merced sa phríomhchathair, chuir sé iontas ar an scríbhneoir na yerberas agus a gcógas traidisiúnta: “Bhí cuma teampall draíochta ar chonair an mhargaidh, clúdaithe ó urlár go síleáil leis an éagsúlacht is saibhre de phlandaí aramatacha agus míochaine atá is féidir brionglóid a dhéanamh, chomh maith le roinnt chameleon beo, roinnt sciatháin sciatháin leathair agus roinnt adharca gabhair ”.
Bhain an taistealaí an-taitneamh as ceann de na cathracha is áille atá againn: “Is aslonnú i ndeisceart na Spáinne é Guanajuato ar fad. Ainmneacha na sráideanna agus na gcearnóg, dathanna agus cruthanna na dtithe, an chosán, an tsolais, na spásanna, an chúng, an ghlaineacht, na casadh agus casadh, an t-iontas, na boladh, an pota bláthanna agus an siúlóid mhall. Na daoine féin.
Chonaic mé an seanfhear sin atá ina shuí ar bhinse sa chearnóg chiúin in Écija, i Ronda, i Toledo. Ba mhaith liom ceist a chur ort faoi Rosarito, Carmela nó an fómhar olóige. Ní chaitheann sé tobac fionn, ach dubh. Dealraíonn sé nach bhfuil sé ar an tsráid, ach i gclós a thí. Téigh in aithne ar gach paserby. Tá aithne aige fiú ar na héin a bhíonn ag péacadh ar an gcrann in aice láimhe ”.
I Puebla, déanann an Spáinneach dealraitheach comparáid fhabhrach le hailtireacht na cathrach sin: “Tá blas níos fearr ar an tíl Poblano ná an ceann Sevillian. Níl fearg ná striapachas air. Chuige seo ní teannann sé. Tá a fhios ag Puebla freisin conas an earra maisiúil seo ar aghaidheanna barócacha a chomhcheangal le dromchlaí móra dearga agus bán… ”.
Agus foghlaimímid rud éigin faoi phrátaí milse: “Tá na milseáin seo ar eolas agam ó m’óige i bhfad i gcéin i Malaga. Tugtar rollaí púdar prátaí milse orthu i Malaga. Níl siad chomh fada sin, ná an oiread sin blasanna. Is é an blas líomóide an t-aon cheann a chuirtear leis an bpráta milse ansin. Ach ní dhéanann sé seo difríocht bhunúsach… ”.
Thaistil Moreno Villa go leor áiteanna i Meicsiceo agus níor sheas a pheann riamh. Ní eol go forleathan eitneolaíocht na hainmfhocail seo: “An bhfuil mé i Guadalajara? Nach aisling é? Ar dtús báire, is ainm Araibis é Guadalajara, agus mar sin as áit. Ciallaíonn Wad-al-hajarah gleann clocha. Ní dhéanfaidh aon ní eile an talamh ina suíonn cathair na Spáinne. Glaoitear uirthi, mar sin, mar sin as rud éigin níos mó ná whim, as rud bunúsach agus bunúsach. Ar an láimh eile, tá an Guadalajara de México seo bunaithe ar thailte boga, cothrom agus saibhir ”.
Ní raibh aon teorainneacha sóisialta ag fiosracht Moreno Villa, mar intleachtóir maith a bhí sé: “Tá a theampall, pulqueria ag Pulque, rud nach bhfuil ag mezcal nó tequila. Is é an pulqueria an tavern a dhéanann speisialtóireacht ar dháileadh pulque, agus ní théann ach meisce den aicme is ísle isteach sa pulqueria. Casadh sé amach, ansin; teampall a fhágann go bhfuil an roghnúchán an bealach eile ... Nuair a shroicheann tú an tír tugann siad rabhadh duit nach dtaitneoidh leat (an deoch sin) ... Is é fírinne an scéil gur ól mé go cúramach é agus nár chosúil go raibh sé chomh cróga nó chomh suarach sin. Ina ionad sin, bhlais sé cosúil le sóid deas ”.
Luaitear ceann de na príomh-iontais d’eachtrannaigh a thugann cuairt ar ár dtír i dteideal an ailt seo le Moreno Villa: Bás mar ghné neamhthábhachtach: “Cloigeann a itheann leanaí, cnámharlaigh a fheidhmíonn mar chaitheamh aimsire agus fiú carráistí sochraide chun draíocht a dhéanamh ar daoine beaga. Inné dhúisigh siad dom pan de muerto mar a thugtar air don bhricfeasta. Chuir an tairiscint drochthionchar orm, go macánta, agus fiú tar éis an cáca a bhlaiseadh d’éirigh mé i gcoinne an ainm. Tá féile na marbh ann sa Spáinn freisin, ach an rud nach bhfuil ann tá caitheamh aimsire leis an mbás ... Ar na taobhanna taobh nó na cosáin taobh, stallaí de chnámharlaigh a dhéantar go coitianta, déanta le beagán adhmaid nó fíniúnacha curtha in iúl le sreang agus iad fite fuaite le seacain éadroma agus dubh ... Damhsaíonn na bábóg macabre ag tacú leo ar ghruaig mná atá folaithe ó ghlúin go glúine ”.
